Moras Lahada’et Kada Tinan Aumenta iha TL              

Rezultadu Peskiza balu iha area Saúde ne’ebé hala’o iha Timor – Leste, identifika katak, moras Lahada’et kada tinan aumenta tanba relasiona ho ema nia hahalok ne’ebé, dala wain ladu’un koñese oinsa atu halo prevensaun ba moras naun transmíssiveis sira, nune’e grave ona mak foin ba hospital no klínika.  

Moras  lahada’et  mak hanesan  stroke, diabetes, hipertensaun aas, Atake Vascular Celebrar (AVC), kuaze loron – loron rejista iha Hospital no klínika sira, liu –liu iha Dili, ikus mai halakon vida (Mate), kuaze afeta barak liu   tinan produktivu(entre tinan 40 to’o 56, maioria mane).   

Husi peskiza ne’e identifika mós katak, vitima hipertensaun, Atake Vascular Celebrar (AVC), afeta barak liu ema ne’ebé konsumu mina barak, ka han hahán ho gordura, hanesan na’an fahi, tempe – tahu ho regularmente, ida ne’e sei halo ran ladun serkula diak, tanba ran sai nahisin (gordura), nune’e vitima Maioria mak feto, espesialmente tinan 40 to’o 65.    

Razaun seluk tuir peskiza nia haree katak, konsumu alkohol barak, konsumu gas iha bebidas ne’ebé kahor ho masin midar ho kuntidade bot, hanesan masin midar iha cocacola, sprite no Delos, konsumu ho regularmente, ikus mai  sei hamosu diabetes Tipu 1 ba idade joven, no diabetes tipu 2, ba idade entre 40 to’o 65.  

Klasifikasaun ba moras diabetes (Ran Midar)

Diabetes tipu 1, bele kona se de’it, laharee ba idade. Diabetes tipu 1, bainhira iha ema nia isin, nu kazu iha kanek, atu rekupera han tempu ne’ebé kleur. Ezemplu dala ruma labarik sira katar, kanek iha isin face (oin), ain, liman, ka bubu (kafuak), sintoma ne’e, reprezenta diabetes tipu 1, maibé la grave. Maske nune’e, sintoma sira ne’e, presiza hetan asistensia  médika ho lalais antes sai grave.

Diabetes tipu 2, maioria afeta idade entre tinan 40 to’o tinan 65, ba leten. Diabetes tipu 2, nia konsekuensia mak mosu kanek iha ain, liman, ikus mai bele hamosu imputasaun (tesi), iha limana, ain, ne’ebé sai tu’uk tiha tanba ida ne’e kroniku ona.   

Jeralmente, hanesan ita hatene, Diabetes bele kura ho Insolina, hodi hamenus nia frekuensia, nune’e labele afeta ba orgaun importante sira seluk, liu – liu rins, matan, no kakutak.  Maibé aimoruk importante no hanesan solusaun mak oinsa ita  bele halo prevensaun antes tarde. Rekomenda husi peskiza ne’e.

Oinsa bele hado’ak aan husi moras lahada’et

1. Presiza han hahán ne’ebé saudável
2. Kontrola aan bebeik ho rutina iha postu no sentru  saude sira ne’ebé besik, hodi identifika moras saida mak iha isin laran, nune’e bele responde lalais husi pesoal saúde
3. Hamenus konsumu mina, masin midar, inklui bebidas sira ne’ebé iha kompozisaun ho gas ne’ebé iha porsentu bot.
4. Halo ezersisiu ho regularmente, atu bele hado’ok aan, husi moras sira hanesan hipertensaun Aas, stroke, no moras fuan, AVC, no seluk tan.   

Tarjetu moras lahada’et afeta ba ema ne’ebé baruk halo ezersisiu  

Peskiza lubuk ida husi rai liur iha fulan Janeiru 2022, hanesan Nasaun Portugal dadus hatudu, ema ne’ebé han barak, ladun halo ezersisiu regular, fasilmente hetan moras stroke, Ataka Vascular Cerebral(AvC), tanba ran ladu’un serkula di’ak, signifika se oksigeniu ba kakutak laiha, ikus mai halo ran paradu. Alende ne’e, ran iha isin loloon serkula ladun di’ak, nune’e halo orgaun iha isin laran sai fraku liu –liu iha parte ain kloor.    

Sientifikamente esplika bainhira ran la serkuza no intupidu, karik toba barak, liu oras 9, ba ema ne’ebé bokur, automatikamente bele akontese ATAKE VASCULAR CELEBRAR. Ida ne’e tanba ran iha kakutak barak demais, nune’e, halo uat nakfera bele akontese ba se de’it, laharee ba idade. **** (TTM)