Lenda de Timor – Leste Dom (João Lirio) Baukau

Iha dekade hirak liu ba, iha Dom ida ho naran João Lirio. Naran ne’e, koñesidu tebes no sempre ko’alia sai husi bei – ala sira, iha reinu ou kerajaan Baukau, espefikamente iha fatin ida naran Bondura. Tanba Dom ne’e hela iha nebaa. Dom ne’e nu’udar ema ida iha didikasaun hanesan Edukador (Manorin Na’in) hodi hanorin kona ba maneira di’ak ida, oinsa ema moris hamutuk iha paz, dame no harmonia.

Haree nia hahalok no didikasaun diak sira hotu, maka bei – ala sira iha tempu neba’a hateten katak, Nia hanesan profeta ida (husi Lalehan) no nu’udar mós apostolu Uru – Watu(Maromak). Ho ida ne’e mak ikus mai ema foti nia hanesan Dom, hanesan mós Dom seluk iha Timor – Leste.

Dom Lirio La’ós fumador, maibé nia sempre lori kaixumba, ho nia kaixumba ne’e dalaruma bele halo milagre nebee bot, tanba maske iha tempu bailoron, Nia bele haruka udan, mai liu husi ahi suar ka kalohan mutin nebee sai husi kaixumba nia laran.

Ho ida ne’e, tempu ba tempu (mais ou menus tinan 50), bainhira tempu Laibiru nia ukun iha fatin ne’e, oan mane husi Bonulai nebee hela iha Bondura no rai wani – Uma, kontra no obriga Dom Lirio, atu hapara nia atividade konaba  hanorin ema no seluk tan, inklui husu ba Nia(Dom Lirio)atu sai husi rai Baukau. Maske nune’e, Dom Lirio larona no la preokupa e kontinua nafatin Nia atividade. Tan ne’e, Laibiru bolu populasaun sira hotu atu kaer Dom Lirio, ho razaun hanesan tuir mai:

1. Dom Lirio la’ós hanesan ema orijim Baukau. Tan ne’e, nia labele sai Dom iha fatin ne’e.
2. Ho nia matenek no forsa no kbiit spiritual nebee iha, bele foti hotu ita nia riku soin husi fatin ne’e.

Ho argumentu sira ne’e hotu, mak halo populasaun sira fiar no hakarak kaer Dom Lirio. Maske nune’e, sira lakonsege dada kaixumba nebee partense ba Dom Lirio. Husi ne’e, sira komesa halo tortura – baku to’o oho Dom Lirio. Hafoin mate tiha, nia isin sira hakoi, Ikus mai ema sira nebée oho Nia, seidauk to’o iha nia fatin, sira hakfodak haree Dom Lirio mosu fali iha sira nia oin.

Maske Dom Lirio moris hias fali, iha ne’e, labele muda povu Lairubi nia intensaun nebee hakarak atu oho Dom Lirio badala rua. Sira konsege kaer tan Nia, tesi nia kakorok no isin sira, hodi hakoi iha rai kuak ketak – ketak, maibe depois loron tuir mai Dom Lirio moris fali de’it.

Ezekuasaun ba dala tolu ne’e, diferente ho primeiru no segundu. Tesi nia isin fahe ba tolu, no hakoi ketak – ketak iha kuak tolu, maske nune’e, Dom Lirio kontinúa moris fila – fali de’it.

Ezekuasaun ba dala hat:  Tesi tiha Nia ulun, hasai kulit no isin hakoi iha kuak ida no nia ruin iha kuak ketak ida, no iha fatin seluk, maibé isin hamutuk fali derepenti iha sira nia oin.

Ezukasaun ba dala lima: Ema nebee oho Nia, hasai tiha kulit husi ruin, tesi halo ki’ik – kiik, hodi halo rahun hanesan modo maibé Nia moris fali de’it.

Ba ezekusaun fase da neen: Sira kaer no oho tesi halo ki’ik hodi tau ba pasta. Bornal laran, hodi ba soe iha tasi laran. Maibé, lakleur Dom Lirio moris fila – fali hodi mosu ba sira nia oin.

Ezukasaun ba dala hitu, Dom Lirio kontinua lamate. Nune’e sira husu: Forsa saida mak o iha, tan ne’e mak ami difisil atu oho o?

Dom Lirio, fó resposta katak: Primeiru fó lisensa mai ha’u, atu hatete ba imi katak, objetivu ha’u nia prezensa iha ne’e, atu hanorin no eduka imi ba dalan nebee los. Maibé, tanba imi hotu lakohi no kontra fali ha’u, mak deside tenki fila  fali ba fatin nebee mai husi nebaa,(lalehan).

“Se karik imi nafatin hakarak oho ha’u, tenke hili ai – maran inklui halo eskada hitu. Kada ai nebee hada ne’e, kesi ho tali itee(metan), no futu halo metin, futu mós ha’u iha ai – leten, depois sunu. Ho maneira ne’e, ha’u bele mate. Maibé bainhira imi la halo hanesan hau hatete, bele oho  to’o rihun ba rihun, mós ha’u sei moris fila – fali de’it.” 

Tan ne’e, ikus mai sira konsege oho duni João Lirio, tuir saida mak nia hateten, no ko’alia sai ona ba sira. Kuandu sira sunu, teki – teki, derepenti de’it João Lirio lakon, no sae tuir ahi suar mahar nebee sa’e loos ba lalehan no situasaun hatudu kalohan nakloke.  Ema sira hotu nebee haree ida ne’e, ho hakfodak no tauk. Balu ko’alia ba malu katak, “Oinsa keta Nia profeta ka Maromak nia apostolu”. Maibé, sira nia hanoin ne’e, tarde tebes ona.

Espontanimente iha kalohan laran iha lian ida husi Dom Lirio rasik hodi ko’alia no fó malisan “Hahú agora no ba oin, ha’u sei la mai fila – fali. Imi ho imi nia jerasaun sira, sei hatene tempu – tempu nebee ho situasaun difisik(difikuldade) tebes iha tempu nebee naruk nia laran.”

“Imi sei moris laiha dame.  Entre imi sei fahe malu, tanba imi sei lakonese domin. Imi sei moris iha konflitu laran, hodi oho malu. Imi nia fahe malu ne’e, sei halo inimigu sira, fasil hodi   hanehan imi, no destroi imi, hodi oho imi hanesan saida mak imi halo mai ha’u.”

Ligasaun ho ida ne’e, ema hirak ne’ebé hatene istória konaba legenda ne’e hateten katak, buat nebee akontese bazeia ba istoria Dom Lirio nian, tuir duni malisan nebee Dom Lirio rasik fó iha tempu nebaa.

Tebes, Povu Timor hetan terus no susar oi – oin. Ema barak mate iha tempu Portugal nia ukun, durante tinan atus lima nia laran. Kontinúa ho tempu Indonezia nia ukun iha tinan 24.  Tuir mai sei iha tan susar no hamlaha iha tempu ukun rasik aan.

To’o agora, ema barak fiar istoria ne’e, no sempre oferese manu mutin ba Dom Lirio, iha momentu halo tuir kultura no halo tuir sorte ruma.

Istória ne’e, hakerek husi profesór Dra husi rai Portugal, liuhosi nia peskiza iha Portugés nia tempu. Istória ne’e, kontinúa rai iha Museum Bibleoteca As Lendas iha Lisboa – Portugal. Entretantu, maske instória ne’e, iha versaun lian Portugés maibé, ema ne’ebé halo ba tradusaun iha lian tetum, mai husi Nau – oli Oan.  ***(Time)