Rai ki’ik ida ne’e, hanesan Feto ida ne’ebé Bonita tebes, ba ema seluk nia matan, tanba iha riku soin natural sira. Istoria hakerek ona, tempu Portugal tama mai ilha Timor, alende lori fiar katolika, parte seluk ema kanten sira ne’ebé horon ai – kameli nia morin, hodi hela kleur no esplora Timoroan nian rikeza oin – oin, besik tinan atus lima (500), maibé povu nia moris laiha mudansa.
Iha tempu kolonial Timoroan sira maioria laiha hanoin katak, rai ne’e iha riku soin barak, kuandu aproveita didiak bele fo moris ba nia emar sira, maibé tanba mukit iha koñesimentu sira, hodi esplora no uza, to’o ohin loron kontinua sei ki’ak.
Iha espetativa balu dehan, funu ne’ebé akontese iha Timor husi periodu ida, ba periodu seluk, tanba ema seluk mak soran, konspira, hodi ikus mai bele kontinua esplora Timor nia riku soin, ne’ebé hanesan feto virjen ida, folin tebes iha ema kanten sira nia matan.
Era ukun aan Nasaun seluk finzi sai anju, nune’e, aproveita Timor nia riku soin
Depois Timoroan hetan fali nia votoria ba restaurasaun ukun aan, iha loron 20 fulan Maiu 2002, iha akordu balu konaba esplorasaun ba riku soin Timor nian iha tasi laran, ikus mai iha fase dahuluk, Timor nia posizaun hetan porsentu ne’ebé ki’ik tebes, maske riku ida ne’e, partense ba Timor.
Maske nune’e, iha tentativa oin – oin, husi liur no laran, hakarak destabiliza Timor – Leste para aproveita nia riku soin. At liu tan ema balu sai anju ikus mai tanba nia anvisaun bot uza ema barak nia naran ba deit nia interese no grupu.
Hakerek na’in hakarak apresenta kaju ida konaba osan mean iha Afrika , liu –liu fatin ida ne’ebé no naran konesida Madre de Dois, fatin ne’e, fan nia osan mean ba Suiça. Povu nia moris laiha mudansa, loron ba loron sai ki’ak liu tan.
Iha fatin refere mós, akontese funu sivil dura tinan ba tinan. Iha grupu obarak kria instabilidade, hodi fó biban ba ajensia kolaborador, kontinua esplora riku soin ne’ebé mak loloos partense ba ema tomak.
Kazu seluk konba Ouro, iha Nasaun ida parte America Latina. Iha feto ida nu’udar mafiosa ba produsaun osan mean(Raina do Ouro) iha nia Rejiaun, feto ne’e, riku tebes maibé tanba nia kante no laiha kontabilidade , nia feton maluk sira hotu iha fatin refere, barak sai prostituta, maioria mesak minoridade ho idade tinan 14.
Era ukun aan Timoroan tenke matan mo’os
Referensia barak hatudu ona katak, Nasaun ida kuandu iha riku soin natural, nia Nasaun ne’e, sempre iha intabilidade sira. Maibé nia povu forte iha unidade, kestaun ne’e labele akontese ba sira.
Entretantu ligadu ho Topiku Timor hanesan feto bonita, ukun aan ona parte hotu tenke iha konsensia hodi haree ba asuntu sira ne’ebé bele estraga Timor nia futuru.
Tanba ikus – ikus ne’e, iha kompania ida rua lori Timoroan seluk nia naran, deskonfia organizadu ona no sei halo esplorasaun ba riku soin Timor nian iha rai laran, liu –liu iha parte Sul no Leste. Tanba ne’e, se Timoroan sira han malu bebeik, no lahatene tuir objetivu lolos mak fasil ba ema seluk, hodi aproveita na’ok, bosok, hanesan buat ne’ebé akontese ona iha rai seluk, ikus mai povu mak kontinua ki’ak no mukit. Maibé ema mafiozu sira, kanten ba riku, kontinua riku ba bebeik, hodi goja iha povu nia terus no susar leten.*****(####)
Discussion about this post