Sai Nasaun RDTL La Hetan ho Fasil

Felicidade da Silva Castro(31) ,  refleta ba loron proklamasaun Independensia RDTL ba dala 47, (28/11/1975- 28/11/2022), dehan ukun aan Timoroan nian, la’ós hetan ho fasil, tanba ema rihun ba rihun mak mate, terus,sai  faluk, oan ki’ak, moris iha matan we’en, hamlaha, joven lubuk ida mate iha masakre no hetan violasaun oin – oin, durante tinan 24(1975- 1999),  hodi sosa Nasaun ida naran Repúblika Democrátika de Timor – Leste(RDTL)

Felicidade hanesan jerasaun foun ida, husu ba juventude era liverdade atu respeita nafatin heroi sira, liuhusi dalan ida mak tenke buka hodi moris iha paz no dame, no estabilidade  nia laran.

“Ukun aan ida ne’e ita hetan la’ós ho fasil. Independensia dura ona ba  tinan 47. Tanba ne’e, tempu liverdade Timoroan hotu, tenke hakribi’i violensia, konflitu, estuda no esforsu aan iha kualker area hodi hateke ba futuru ne’ebé nabilan ba moris di’ak povu no Nasaun ida ne’e nian,” hato’o husi familia Castro, ne’ebé  transmite husi Felicidade ba Time Timor, iha nia horik fatin Caicoli – Dili, fulan Novembru 2022.      

Hanesan mós alumni ida husi Unpaz, husu ba lider foin sa’e  sira hotu,  liu –liu reprezentante partidu politikus  iha parlamentu Nasional(PN), tenke iha konsensia moral, haree ba interese ema barak ninian,  la’ós de’it preoridade ba aan rasik, no grupu elit ida – idak nian.

“Ita haree iha demo ba kareta luxu, ezijensia halakon pensaun vitalisia, povu sei sente ne’e hanesan injustisa sosial ne’ebé ukun nain sira halo. Bele hola kareta/Pradu, maibé labele kada periodu, tanba deputadu balu iha ona kareta, sira bele hetan bebeik, nune’e oinsa ho povu ne’ebé, seidauk hetan buat ida”. Nia   hato’o hodi hakotu.

Media ne’e, hakarak fo sai fali katak, dezde restaurasaun Timor – Leste nian ne’ebé hala’o iha Tasi – tolu, Dili, iha loron 20 fulan Maiu 2002, to’o ohin loron, no Governu lubuk ida mak troka ona malu, iha setores oin hatudu sinal di’ak, maske progresu sira ne’e, kontinua no presiza halo di’ak liu tan, iha tempu sira mai, relasiona ho ekonomia, edukasaun, saúde, infaestrutura sira, politika no seluk tan.

Governasaun Bele Di’ak Sei La Rezolve Problema Humana 

Livru Haklaken, Vol. 141, No. 6, 2020 versaun tetun hanesan reflesaun hakerek konaba ukun ninian dehan, maski ema nia governu ida mak di’ak, maibé sira labele resolve problema hotu ne’ebé, ema hasoru iha Nasaun ida – idak.   

Tanba ne’e, kada governu nia ukun, sei hadi’a buat aat ne’ebé presiza atu halo ba di’ak, hanesan preoridade ba Nasaun ida – idak. Problema iha Nasaun ida – idak tuir nia natureza no kompleksidade. Problema sira hanesan tuir mai:

1. Saude ne’ebé seidauk perfeitu. Iha Nasaun riku sira, ema balu moris di’ak ona(riku e kiak) maibé kontinua sei iha moras. Signifika dotor/ espesialista sira husi loron ba loron aumenta, moras mós kontinua aumenta ho nia tipu sira, ezemplu AIDS, Ebola,  Covid – 19, SARS, no seluk tan.
2. Problema Dame no hakmatek ne’ebé seidauk atinzi loloos, funu entre Ukraina no Rusia, inklui tensaun sira seluk hanesan iha Nyanmar no seluk tan ne’ebé sei mosu mai.
3. Konaba servisu ne’ebé hatutan moris, iha toos,  kompania, dala ruma la lori kontente, salariu minimu, servisu liu oras, diskriminasaun iha fatin servisu bazeia rasa, kor, no reliziaun, sira ne’e hanesan problema bot.
4. Problema Natural nian, ambiente ne’ebé furak iha fatin oin – oin, maibé ema nia hahalok, ezemplu sunu, hamosu polisaun, soe foer arbiru, sai preokupasaun ba Nasaun no Governu sira, hodi buka soluasaun maibé seidauk atinzi loloos. Situasaun ne’e, akontese hela iha Timor – Leste

. 

Livru Haklaken sita konaba pontu ukun ne’ebé lalaos temi katak, problema ne’ebé akontese iha Nasaun ida, tanba iha ukun ne’ebé laloos. Nune’e halo terus povu hodi hetan hamlaha, moris ladi’ak no seluk tan.  

Esperansa hanesan dalan ba resolve ba problema maske la 100%

Tanba ne’e, iha movimentu sira, hanesan organizasaun sociedade civil, partidu politiku, igreja no sidadaun sira sempre iha esperansa ba Maromak ho hanoin ida katak, problema funu, laiha dame, governasaun ladi’ak, korrupsaun tenke evita, hodi labele prezudika ba ema nia moris, tanba ukun ne’ebé loloos, só ukun iha reinu Maromak nian. 

Sinal no ema seidauk Rezolve Problema Humana

• Nasaun ho Nasaun sira kontinua funu malu, maske iha Mundu ne’e,  ema matenek barak demais.
• Sei kontinua mosu, Ukun ida kontra ukun seluk, tanba laran moras, no poder,  ida – idak hakarak sai poderozo hodi haluha Maromak.
• Iha dezastre naturais, violensia, masakre intimidasaun tanba ukun ne’ebé lakonsege iha solusaun.
• Rai no ema hamlaha iha fatin – fatin problema ne’e akontese bebeik ligasaun mós ambiente, natural no ema nia hahalok.

Dala ruma iha ema nia hanoin hakarak ukun Mundu ne’e, hanesan Jardin furak ida maibé situasaun mosu oin seluk, tanba sei iha tanis, halerik, buka justisa no lia lolos. Realidade hatudu se mak buka lia loos iha Mundu, nia tenke selu ho nia isin maske tuir ita fiar ida – idak katak, justisa natureza sei mosu iha loron ikus.

Ema presiza buka hodi moris tuir Maromak nia mistériu

Esplikasaun balu husi bibin atan uma Kreda Katolika nia liuhusi Pe. Manuel Pinto, SBD, sempre husu ba sarani sira katak tenke buka hodi moris tuir Maromak nia Mistériu, maske dalan ne’e, sente susar tebes hanesan dala rua iha klo’ot no ida seluk luan. Signifika ema barak gosta liu iha dalan luan duke dalan klo’ot. Ministériu Maromak nian iha mensajen ida mak husu ema atu haraik aan, tulun malu, perdua malu, no hatene agradese ba Maromak. Proklamasaun Independensia RDTL nian bad ala 47, realize iha Munisipíu Manatuto Tema “Mai Ita Hamutuk Kontinua Luta ba Povo nia Moris Di’aK”.

“Viva Povu Maubere, Viva RDTL.” **** (TTM)