12 Novembru hanesan loron Nasional ba Joventude Timor – Leste. Iha tempu rezistensia joventude rihun ba rihun (Feto – mane), sakrefika sira aan, mate, lakon iha masakre Santa Cruz, ne’ebé akontese iha loron 12 fulan Novembru tinan 1991.
Heroi Timoroan sira hotu ne’ebé mate, hahu husi tinan 1975 to’o 1999, la saugati tanba hodi sosa ona badeira RDTL, no restaurasaun ukun aan ne’ebé, povu Maubere selebra iha Tasi – tolu – Dili, iha loron 20 fulan Maiu tinan 2002.
Proklamador Francisco Xavier do Amaral, okaziaun le’e proklamasaun RDTL iha Praça proklamasaun Palacio Governu – Dili, iha loron 28 fulan Novembru tinan 1975, iha lian dehan, Timor – Leste Nasaun independente ida, povu Maubere hakarak moris livre, anti imperealista no Kolonialista.
Joventude Timoroan tenke hadomi malu nu’udar ema ida de’it
Rafael Savio, hanesan edukador ida iha eskola nivel sekundáriu ninian refleta ba komemorasaun loron nasional Joventude no selebrasaun Masakre 12 de Novembru badala 31(1991- 2022), dehan, iha tempu rejistensia, joventude sira iha unidade, sira bele mate, no hetan sofrimentu no terus oin – oin, maibé nunka fahe malu, sira hotu iha prinsipiu ida katak “Mate ka moris Timor Tenke “Ukun Rasik Aan”. Altura ne’eba maske iha diferensa balu maibé joventude sai nu’udar ajente importante ida ligasaun ho prosesu autodeterminasaun.
Tanba ne’e, edukador Rafael, sente preokupa hodi dehan, dibia tempu ukun aan ona, joventude sira buka aprende sai ema di’ak maibe kontinua oho malu no ataka malu bebeik. Se mak sala, no atu fó sala ba se lo’ós? Preokupasaun ne’e, hato’o husi Rafael ba Jornalista Time Timor hodi responde ba problema ida tanba sa joventude lubuk ida kontinua ataka malu bebeik iha bairo espesialmente iha kapital Nasaun.
Tuir edukador nia opiniaun ida dehan, “Hanesan edukador ha’u la fosala ba joventude sira tanba durante hala’o kna’ar hanesan edukador iha Cristal, kuaze tinan 20 resin, labarik sira envolve iha konflitu, lanu, baku malu, ami identifika sira, maioria moris iha situasaun hanesan inan – aman, sira hela iha do’ok, inan – aman balu(Devorsiu), aman – inan balu fahe malu tanba funu, balu servisu iha Irlandia, Inglatera, nune’e oan sira abandona de’it, hela ho avo, tiu, tia sira, ikus mai la kontrola ona, moris tan iha ambiente ladi’ak, fasil monu ba problema sira hanesan ransu livre, seksu livre, arte marsias no seluk tan.
Edukador ne’e hato’o sujestaun balu dehan, dalan atu minimiza hahalok Joventude nian labele monu bebeik ba hahalok aat sira, pontu tolu importante tebes, “Edukasaun informal, Formal no Não formal, sira tenke hola ida – idak nia papel ho responsabilidade no sai ema hotu nia responsabilidade”.
“Se di’ak liu ne’e, edukasaun informal, formal no não formal tenke iha adjustamentu ida di’ak ba malu, nune’e bele minimiza no hado’ok ita nia joventude sira husi tentasaun konflitu nian. Tanba familia metin, edukasaun di’ak, formasaun ba professional, formasaun karater ne’ebé di’ak, sei hasa’e sidadaun sira nia konsênsia ba etika no moral, ida ne’e kontribui ba paz no estabilidade nasional,” nia esplika.
Rafael pesoalmente rekoñese, sidadaun ida kuandu tama iha “Arte Marsiais” ho objetivu hanesan asuntu deportu. Maibé la’ós hanorin atu oho malu no tula liman ba ema seluk ou estraga ema nia sasan hanesan uma no seluk tan. Se oho malu ona, ida ne’e nu’udar asaun krime, polisia no kriminozu sira, tenke responsabiliza nia aktu iha tribunal no simu pena prizional.” Nia dehan ho espresaun preokupa.
Hanesan aman, sarani, husu ba joventude sira tenke hatene fó perdua ba malu, tanba Maromak nia ona Jesus de’it bele perdua ema nia sala, sa tan ema ho ema iha Mundu ida ne’e.
“Minimiza konflitu dalan ida mak fó perdaun ba malu. Jesus de’it hanesan Maromak nia oan, sei perdua ita nia sala sira, sa tan ema ho ema. Se ita perdua malu, respeita malu, sei moris iha paz, domin no damen nia laran.” Nia husu hodi hakotu.
IStoria Sobrevivente 12 de Novembru 1991
João dos Santos(Bermeta), konta katak iha tinan 31, antes masakre Santa Cruz akontese iha dadeer 12 de Novembru 1991, la’o husi Bebonuk to’o Motael, hamutuk ho kolega lubuk ida misa iha Igreja Santo Antonio Motael, iha ne’ebé misa ba Sebastião Gomes nia mate, tanba hetan asasinatu.
Tuir João, envolvimentu iha misa iha altura ne’eba, hodi ba ta’u ai- funan iha rate Santa Cruz tanba hetan orientasaun husi nia dirijente kaixa, Rafael – Berleki.
João konta hikas katak, hafoin misa sai, no akompaña ai – funan ba Santa – Cruz, iha dalan klaran de’it ema hakilar, tuda vidru sira iha dalan, nune’e, hala’i fila ladi’ak ona tanba haree servisu sekreta sira mós nakonu dadaun ona, nune’e durante iha jornada ba Santa Cruz, iha ema balu aproveita sona tan siguransa ida, joven sira hakilar viva, viva, entaun antes to’o iha simentériu Santa Cruz, siguransa sira tuir dadaun husi kotuk, ikus mai kuandu tama hotu iha rate laran, derepente de’it, kilat tarutu hodi konaba sidadaun sira ne’ebé mak altura ne’eba, halo proseisaun husi Igreja Motael ba iha Rate Santa Cruz.
“Ami nia envolvimentu iha Maskare santa Cruz ne’e, organizadu tanba antes tuir misa no ba to’o iha rate Santa Cruz iha loron 11 fulan Novembru 1991, hetan ona orientasaun husi ami nia dirijente masima Rafael Pereíra Aleixo(Berleki), hodi husu tenke partisipa iha misa, hodi tau ai – funan ba Sebastião nia Rate,” João – Kuda hato’o ba Media ne’e iha Kaluak, sesta(11/11/22).
Tuir nia bele moris to’o ohin loron(2022)tanba altura ne’eba konsege hala’i sai husi Rate – Laran maske kilat musan kona ema barak sira ne’ebé altura ne’eba iha Rate – Santa Cruz.
“Ha’u konsege sai husi dalan kraik tu’un mai Audian nian. Se la’e mós mate tanba kuandu kilat tarutu ema balu halai sai husi odamatan bot, barak mós halai tama husi odamatan bot, konsege sama kona ha’u, tanba isin ki’ik iha altura ne’eba, ha’u halai Jiz – jag, mortal sai husi ema tau mate ruin nian, dalan kraik ikus mai hodi tu’un mai iha residensia amu Bispo nian, sa’e fali bis mai diresaun Merkadu – Comoro, hodi to’o mai Bebonuk – Faulara altura ne’eba,” konta husi João.
Tuir João depois liu loron rua de’it, husi akontesimentu Masakre 12 Novembru, polisia konsege identifika hodi ka’er nia, nune’e ba kastigu iha Akanunu – Hera hodi halo uma ba Peskador sira durante tinan ida.
“Kuandu akontese masakre 12 Novembru, konsege halai to’o iha Bebonuk, maibé loron primeiru no segundu, sempre hanoin ho espresaun bilan kuandu haree kilat musan kona ema hanesan ta’a hudi kain. Ema nia ran lanu. Iha Bebonuk Polisia konsege kaer ha’u, lori ba hamutuk ho kolega sira seluk, hodi sulan no hela iha Hera, parte Tasi – ibun durante tinan ida, ami nia servisu mak halo uma perikanan nian, depois ida ne’e sira fó ro’o ne’ebé kondisaun ladu’un di’ak tanba prega de’it ho pregu babain, ha’u lasimu. Tanba ne’e maneira ida oho ho halus”
Antes termina dada lia ho Media ne’e, João lamenta tebes ho situasaun ida ne’ebé durante ne’e kuandu Governu selebra loron 12 Novembru ladu’un konsidera sobrevivente sira tanba laiha espasu espesial ba mate restu sira.
“Ha’u triste ituan tanba masakre 12 de Novembru ne’e espesial tebes. Nusa mak kada tinan Governu labele organiza didi’ak, hodi tau fatin espesial ida ba sobrevivente sira iha serimonia komemorasaun ninian. Se bele tau fatin espesial ba ami. Agora ami ne’ebe nu’udar autor sei moris, dala ruma ba partisipa iha eventu 12 nian, haree hanesan baibain. de’it, maske hatais hela faru aat ida mós ema lahatene.
Tuir Joao Se Governu organiza di’ak no tau iha fatin hamutuk ema bainaka sira husi liur fasil identifika, no hatene ida ne’e sobrevivente sira. Agora ita halo arbiru de’it, liu -liu iha eventu komemorativu” nia hato’o problema ne’e, ho espresaun triste.
Enkuantu haree ba hahalok joventude ida – rua nian, iha grupu sira deskonfia halo asaun brutal hodi oho malu, estraga ema nia uma, Bermeta dehan, Nu’udar sobrevivente iha 12 Novembru 1991, sente triste tanba uluk luta hakarak dame, paz ba Timor – Leste, maibé ukun aan tiha situasaun joventude nian sai pior.
“Lahatene tanba saida mak buat sira ne’e hotu akontese. Keta babeur ruma karik. Situasaun konflitu entre joven sira halo ami haree tanis tanba, oinsa mak situasaun sira ne’e akontese iha era ukun aan. Loloos ita Timoroan ne’e, iha hun abut no ema ida de’it mak sai barak, husi Loro sa’e to’o loro monu, mesak ida de’it. Tanba sa ita estraga malu. Se buat ruma ladi’ak, ko’alia de’it ba malu nu’udar maun ho alin hanesan mós Timoroan.” Nia hato’o hodi hakotu. ****(TTM) `
Discussion about this post